Podłoże naukowe SAS

Ostatnie postępy badań nad mózgiem wpłynęły na rozwój metody SAS, która jest obecnie rozwijana i dostępna w wyspecjalizowanych ośrodkach SAS w Wielkiej Brytanii, Holandii, Polsce, Turcji i Australii a także on-line jako domowe Treningi dostępne na całym świecie.

Zapraszamy do obejrzenia krótkiej prezentacji o metodologii Neuroakustycznego Treningu Mózgu SAS. Aby lepiej zrozumieć metodę działania Treningu, zachęcamy do założenia słuchawek nausznych podczas odbioru.

Programy SAS wykorzystują specjalnie przetworzoną muzykę, mowę i dźwięki odbierane za pomocą słuchawek, dzięki czemu docierają one do każdej półkuli z osobna, poprawiając tym samym ich synchronizację.

Neuroakustyczny Trening Mózgu SAS wykorzystuje unikalne techniki, takie jak: przepływ dźwięku, wahania rytmu i fazy, określone różnicowanie barwy dźwięku oraz programy specjalne. Ekskluzywna Sprofilowana Terapia Językowa SAS ma na celu stymulowanie ośrodków mowy, w tym poprawę wymowy oraz eliminowanie problemów dyslektycznych.

Programy SAS są dostosowane do indywidualnych potrzeb każdego klienta i zróżnicowane pod względem poziomu intensywności aktywacji, w zakresie częstotliwości fal mózgowych i oddychania oraz sekwencji strukturalnych, które wprowadzają inne elementy w sposób kontrolowany.

Dla klientów Trening SAS jest prosty w realizacji i całkowicie bezpieczny. Słuchając każdego dnia specjalnie dobranych programów dźwiękowych za pomocą słuchawek, mózg otrzymuje zdrowy „masaż”, dzięki któremu jest on w stanie wyćwiczyć nowe, trwałe nawyki związane ze sprawniejszym przetwarzaniem informacji. Wiele trudności w nauce, które mogą występować w takich obszarach jak: uwaga i koncentracja, czytanie, pisanie i mowa oraz problemy behawioralne są powiązane z tym, w jaki sposób używamy naszych obu półkul mózgowych oraz jak działają wyspecjalizowane ośrodki przetwarzania w mózgu. Występowanie powyższych trudności jest powodem dlaczego ta nowa metoda jest tak ekscytująca i godna uwagi - może pomóc dzieciom oraz osobom dorosłym w zakresie szerokiego spektrum trudności, polepszając ich funkcjonowanie w życiu codziennym.

Typowy Neuroakustyczny Trening Mózgu jest zaprojektowany aby:

1. Aktywować centra przetwarzania słuchowego w mózgu w celu poprawy zdolności do rozpoznawania, filtrowania oraz przetwarzania dźwięku i mowy, co prowadzi do zmniejszenia przeciążenia sensorycznego, szybszego rozumienia, lepszej ekspresji słownej oraz poprawy w pisaniu i czytaniu.
2. Aktywować inne ośrodki przetwarzania sensorycznego w mózgu (wzrok, dotyk, zapach i smak), aby zmniejszyć przeciążenie sensoryczne oraz poprawić ogólne funkcjonowanie.
3. Aktywować system przedsionkowy w celu poprawy: zmysłu równowagi, zmysłu propriocepcji (zmysł kinestetyczny), małej i dużej motoryki ciała, ruchów gałek ocznych.
4. Wspierać dominację prawego ucha w celu poprawy rozpoznawania oraz szybszego rozumienia mowy jak i lepszej ekspresji słownej.
5. Wspierać integrację obu półkul mózgowych w celu zwiększenia efektywności przetwarzania w mózgu, co prowadzi do lepszego rozumienia i ogólnej poprawy funkcjonowania.
6. Zmienić tempo oddychania w zależności od potrzeb, w celu zrelaksowania lub pobudzenia klienta oraz zmienić częstotliwość fal mózgowych, których nieprawidłowe parametry mogą być przyczyną deficytu uwagi, nadpobudliwości, problemów z mową, w tym jąkania się.
7. Zmienić ograniczające przekonania w celu budowania własnej wartości, pewności siebie i motywacji.

Podłoże naukowe SAS.

Odkrycie skutecznej metody to jedno, ale wyjaśnienie, dlaczego i jak ona działa, to całkiem inne zagadnienie. Słynnym tego przykładem jest aspiryna, jeden z najczęściej stosowanych leków na świecie. Od starożytności wiadomo było, że niektóre ekstrakty roślinne pomagają zmniejszyć bóle głowy, gorączkę. Hipokrates (ok. 400 r. p.n.e.), ojciec współczesnej medycyny, opisał metodę uzyskiwania z kory i liści wierzby proszku o wymienionych wyżej właściwościach. Dopiero w połowie XIX wieku naturalną aspirynę zaczęto reprodukować w laboratoriach, a na początku XX wieku aspiryna stała się powszechnie stosowana w medycynie. Badania nie pozwoliły jednak odkryć podstawowych mechanizmów stojących za skutecznością aspiryny aż do lat 60. XX wieku i nawet dzisiaj są one przedmiotem dalszych badań. Tak więc zastosowanie aktywnych składników aspiryny wyprzedziło wiedzę naukową o tysiąclecia.

W poniższym opracowaniu Steven Michaelis, autor metody aktywacji neurosensorycznej, przybliżył podstawy naukowe na których opiera się innowacyjna Metody SAS.

Metoda SAS podlega ciągłym udoskonaleniom a prowadzone badania z zakresu nauk kognitywnych, potwierdzają jej niezaprzeczalną skuteczność. Centra zajmujące się wykorzystywaniem tej metody w procesach wsparcia człowieka, w różnych obszarach jego rozwoju, aktywnie prowadzą współpracę z wieloma edukacyjnymi i akademickimi placówkami badawczymi. Wyniki, obserwacje uzyskane podczas prac, są publikowane na bieżąco a pozytywne rezultaty napawają optymizmem.

Założenia leżące u podstaw metody SAS opierają się na solidnej wiedzy naukowej i istniejących, potwierdzonych badaniach.

Czy mózg może się zmienić?

Ostatnie dziesięciolecia owocują fenomenalnym postępem w naukach neurologicznych, a w szczególności pracy mózgu. Największym odkryciem jest jest fakt, że mózg ma znacznie większe możliwości adaptacyjne, niż to było do tej pory przyjęte. Fenomen ten został nazwany plastycznością mózgu i został odkryty przez polskiego naukowca Jerzego Konorskiego w 1948 r, ale zdobył światowe uznanie dopiero w latach sześćdziesiątych.

Mózg, jako źródło ludzkich zachowań, jest z założenia kształtowany przez odbierane zmieniające się bodźce środowiskowe, modyfikacje fizjologiczne i doświadczenia. Jest to mechanizm uczenia się oraz wzrostu i rozwoju — zmiany na wejściu do układu nerwowego i wyjściu z niego prowadzą do reorganizacji systemu, które można wykazać na poziomie zachowania, anatomii i fizjologii aż do poziomu molekularnego i komórkowego.

Plastyczność mózgu nie jest przypadkowym czy sporadycznym zjawiskiem lecz należy do integralnej cechy funkcjonowania układu nerwowego utrzymującego się przez całe życie. Pełne, spójne ujęcie jakiejkolwiek teorii zmysłów lub funkcji poznawczych musi uwzględniać w swoich założeniach fakt, że układ nerwowy, a zwłaszcza mózg, podlegają ciągłym zmianom w odpowiedzi na modyfikacje wejściowych bodźców sensorycznych.

Powszechnie przyjęte pojęcie plastyczności sugeruje koncepcję mówiącą, że istnieje możliwy do zdefiniowania punkt początkowy, po osiągnięciu którego można rejestrować i mierzyć zmiany. W rzeczywistości nie ma takiego punktu początkowego, ponieważ każde zdarzenie przypada na ruchomy cel, tj. mózg podlega ciągłym zmianom wywołanym przez przeszłe zdarzenia i bodźce lub wynikającym z wewnętrznej aktywności i zmian połączeń neuronalnych.

Nie powinniśmy zatem postrzegać mózgu jako statycznego organu zdolnego do aktywowania kaskady zmian, które nazywamy plastycznością, ani jako uporządkowanego strumienia zdarzeń napędzanych plastycznością. Zamiast tego powinniśmy myśleć o układzie nerwowym jako o stale zmieniającej się strukturze, której plastyczność jest integralną właściwością i obowiązkową konsekwencją każdego bodźca zmysłowego, aktu motorycznego, skojarzenia, sygnału nagrody, planu działania lub świadomości. W tym kontekście pojęcia takie jak procesy psychologiczne w odróżnieniu od funkcji lub dysfunkcji organicznych przestają mieć charakter informacyjny. Zachowanie doprowadzi do zmian w obwodach mózgu, tak jak zmiany w obwodach mózgu doprowadzą do modyfikacji zachowania. (Pascual-Leone et al, 2005) [1]

W ten sposób możemy klasyfikować mózg jako organ czynnych i stale zmieniających się struktur i procesów neuronalnych pojawiających się dzięki napływającym bodźcom sensorycznym i motorycznym. Inne badanie wykazało, że w wyniku powtarzających się bodźców poznawczych i sensorycznych mogą wystąpić trwałe, długoterminowe zmiany:

Przeanalizowano strukturalne rezonanse magnetyczne mózgów ludzi z dużym doświadczeniem w nawigacji, licencjonowanych londyńskich taksówkarzy, i porównano z wynikami osób z grupy kontrolnej, które nie prowadziły taksówek. Tylne hipokampy taksówkarzy były znacznie większe w porównaniu z hipokampami osób z grupy kontrolnej. Objętość hipokampa korelowała z ilością czasu spędzonego w zawodzie taksówkarza. Wynika stąd, że istnieje możliwość lokalnych zmian plastycznych w strukturze mózgu zdrowego dorosłego człowieka w odpowiedzi na wymagania środowiska. (Maguire et al, 2000) [2]

Plastyczność mózgu nie ogranicza się zatem do połączeń funkcjonalnych, ale w rzeczywistości może skutkować trwałymi zmianami fizjologicznymi. Nie ogranicza się ono tylko do młodego wieku ale dotyczy osób w każdej grupie wiekowej.

Interwencja w przypadku (C)APD [(centralnych) zaburzeń przetwarzania słuchowego] zyskała ostatnio duże zainteresowanie ze względu na postępy w neuronaukach, które wykazały kluczową rolę plastyczności słuchowej w wywoływaniu zmiany zachowania poprzez intensywny trening. Dzięki udokumentowanemu potencjałowi różnorodnych procedur treningu słuchowego w celu wzmocnienia procesów słuchowych istnieje obecnie możliwość zmian w mózgu, a co za tym idzie, zachowania słuchowego jednostki poprzez różnorodne multidyscyplinarne podejścia ukierunkowane na określone deficyty słuchowe. Dostosowanie terapii do profilu klienta (np. wieku, funkcji poznawczych, języka, zdolności intelektualnych, chorób współistniejących) i deficytów funkcjonalnych zazwyczaj obejmuje połączenie podejścia oddolnego i odgórnego. (American Academy of Audiology, 2003) [3]

Trening słuchowy może zmienić sposób, w jaki mózg przetwarza i reaguje na napływające informacje.

Jak można aktywować mózg.

Aby móc mieć wpływ na mózg, w tym na obydwie półkule z osobna, należy do niego umiejętnie dotrzeć i odpowiednio go stymulować. Ponieważ nie rozważamy inwazyjnych technik chirurgicznych, chemicznych ani przezczaszkowej stymulacji magnetycznej, głównymi punktami wejścia będą te, które oferują nam systemy sensoryczne. Najbardziej oczywiste kanały sensoryczne to układ wzrokowy, słuchowy, dotykowy przedsionkowy i proprioceptywny. Systemy węchowy (zapach) i smakowy (smak) mogą być wykorzystywane w ograniczony sposób w wielozmysłowych środowiskach nauczania, ale są trudne do kontrolowania w przypadku intensywnej, szybko zmieniającej się stymulacji i nie są tutaj brane pod uwagę.

Istnieje szeroka gama technik interwencyjnych opartych na ruchu i dotyku, wykorzystujących jako kanały wejściowe układ dotykowy przedsionkowy i proprioceptywny. Zaletą większości z tych metod jest minimalne zapotrzebowanie na specjalistyczny sprzęt i łatwość zastosowania treningów w domu. Wymagają one współpracy i pewnego poziomu umiejętności klienta, a skuteczność często osiąga się dopiero po kilku miesiącach żmudnych, codziennych ćwiczeń. Czas trwania programów treningowych często narzuca klientowi wykonanie ćwiczeń w domu, co może prowadzić do przedwczesnego przerwania programu. W Centrach SAS możemy uzupełniać metodę aktywacji słuchowej SAS szeregiem technik interwencyjnych opartych na ruchu.

Szeroko pojęty system nauczania opiera się głównie na zadaniach poznawczych wykorzystujących system wzrokowy i słuchowy, które bez wątpienia pozostaną główną metodą nauczania. Jednakże w przypadkach, gdy w rozwoju nie osiąga się tzw. kamieni milowych przynależnych danemu wiekowi, jeżeli osiągnięcia w nauce są opóźnione, lub na życie codzienne wpływa brak rozwoju funkcji poznawczych, umiejętności społecznych, dojrzałości emocjonalnej czy behawioralnej, wskazane jest poszukiwanie metod redukujących pojawiające się deficyty. Jeżeli tradycyjne metody nie dają oczekiwanych rezultatów, wskazane może być mniej poznawcze, a bardziej sensoryczne podejście do klienta.

Ze wszystkich bodźców zmysłowych, system wzrokowy odpowiada za około 90% wszystkich informacji przepływających do mózgu. Jest zatem głównym kandydatem w kolejce do zastosowania technik interwencji sensorycznej. Istnieje kilka metod pozapoznawczych, których celem jest wpływanie na mózg poprzez modalność wzrokową. Jeśli jednak chcemy aktywować półkule mózgu każdą indywidualnie, bodziec musi być podany do każdego pola widzenia z osobna, a to wymaga albo wiedzy, gdzie w danym momencie skupia się uwaga wzrokowa, albo współpracy i uwagi klienta. Wynika to z układu dróg nerwów wzrokowych. Skrzyżowanie wzrokowe jest miejscem, gdzie nerw wzrokowy z każdego oka rozdziela się na dwie drogi wzrokowe w taki sposób, że każda z nich zawiera włókna wzrokowe pochodzące z obu oczu. W układzie tym lewa połowa kory wzrokowej przetwarza informacje wizualne pochodzące z lewej strony siatkówki obu oczu (prawa strona pola widzenia), natomiast prawa połowa kory wzrokowej zajmuje się prawą stroną każdej z siatkówek (lewa strona pola widzenia). Odpowiednie połówki pola widzenia (prawa i lewa) są wysyłane odpowiednio do lewej i prawej półkuli mózgu. Prawa strona pierwotnej kory wzrokowej zajmuje się lewą połową pola widzenia obu oczu i podobnie dla lewej półkuli. Niewielki obszar w centrum pola widzenia jest przetwarzany przez obie półkule. Obecnie trudno jest zatem wiarygodnie aktywować każdą półkulę z osobna stosując sygnał wizualny, chociaż nowa technologia śledzenia wzroku oferuje takie możliwości na przyszłość.

Układ słuchowy jest kolejnym głównym kandydatem, jeśli chodzi o aktywację sensoryczną mózgu. W tym wypadku, dobrze dopasowane, zakrywające uszy słuchawki umożliwiają oddzielny dostęp do każdego ucha, a tym samym dostęp do każdej półkuli osobno. Kiedy jednak dźwięk zostanie przekształcony w sygnały nerwowe w uchu wewnętrznym, sytuacja staje się bardziej złożona, jak opisali to naukowcy Weihing i Musiek (2007) [4]:

W ośrodkowym słuchowym układzie nerwowym dwie główne ścieżki rozciągają się do kory słuchowej. Silniejsza z tych dwóch ścieżek składa się z połączeń kontralateralnych, które łączą lewy obwód z prawą półkulą i prawy obwód z lewą półkulą. Istnieją jednak także słabsze połączenia ipsilateralne, które łączą np. lewy obwód z lewą półkulą (Pickles, 1982) [5]. Jak wykazały modele zwierzęce, połączenia ipsilateralne mogą być słabsze, częściowo z powodu większej liczby połączeń kontralateralnych w ośrodkowym układzie nerwowym. (Rosenzweig, 1951) [6]; (Tunturi, 1946) [7]

Wykorzystanie tych dwóch ścieżek zależy od sposobu stymulacji. Kiedy bodziec jest prezentowany monotycznie, do doprowadzenia sygnału neuronowego do mózgu wykorzystywane są zarówno ścieżki kontralateralne, jak i ipsilateralne. Na przykład, jeśli do prawego ucha zostanie podany „hot dog”, połączenia ipsilateralne przeniosą sygnał do prawej półkuli, podczas gdy połączenia kontralateralne przeniosą sygnał do lewej półkuli. Sytuacja ulega jednak zmianie, gdy bodźce prezentowane są dychotycznie na równych poziomach doznań. Połączenia kontralateralne będą w dalszym ciągu przenosić sygnał, ale połączenia ipsilateralne zostaną teraz w pewnym stopniu stłumione (Hall & Goldstein, 1968) [8]; (Rosenzweig, 1951) [6]. Oznacza to, że w warunkach dychotycznych ścieżkami uczestniczącymi w przetwarzaniu słuchowym są głównie silniejsze połączenia kontralateralne.

Stosując starannie zaprojektowane sygnały dychotyczne (wykorzystujące obydwoje uszu), możliwe jest dotarcie do każdej półkuli oddzielnie, przy jedynie ograniczonej ilości stymulacji ipsilateralnej (tej samej strony). Jednakże w razie potrzeby możliwe jest również wzmocnienie ścieżek ipsilateralnych poprzez dostosowanie amplitudy i właściwości czasowych sygnału.

Wielką zaletą wykorzystania układu słuchowego w dotarciu do mózgu jest to, że przetwarzanie słuchowe odbywa się 24 godziny na dobę, niezależnie od tego, czy śpimy czy nie śpimy, czy zwracamy uwagę czy nie. Pozwoliło to na opracowanie metodologii, która odpowiada niemal każdemu klientowi, niezależnie od jego możliwości, stopnia uwagi czy współpracy. Kolejną kluczową zaletą jest to, że można docierać bezpośrednio do ośrodków mowy i języka w mózgu, które odgrywają ważną rolę w płynności mowy, co jest jednym z najważniejszych „kamieni milowych” w rozwoju jednostki.

Metoda SAS specjalizuje się w wykorzystaniu układu słuchowego w celu stymulacji i treningu mózgu.

Rola komunikacji i synchronizacji międzypółkulowej.

Badania naukowe nad rolą ciała modzelowatego (splotu włókien łączących obydwie półkule mózgowe) w procesie komunikacji i synchronizacji prawej i lewej części mózgu dostarczają dowodów na to, że szeroka gama trudności występujących w uczeniu jest wynikiem niedostatecznego transferu informacji poprzez ciało modzelowate pomiędzy obydwoma półkulami. Przetwarzanie sensoryczne, zrozumienie, pamięć, kreatywność i umiejętność czytania zostały powiązane z różnymi formami dysfunkcji międzypółkulowych. Odkrycia wskazują, że kreatywność ma swoje podłoże w zintegrowanych ścieżkach białej masy . Ścieżki te obejmują korę asocjacyjną i ciało modzelowate, które łączą informacje w odległych obszarach mózgu i leżą u podstaw różnorodnych funkcji poznawczych wspierających kreatywność. Zatem nasze wyniki są zgodne z koncepcją, że kreatywność jest powiązana z integracją odległych koncepcyjnie idei przechowywanych w różnych obszarach mózgu oraz że kreatywność jest wspierana przez różnorodne funkcje poznawcze wysokiego poziomu, szczególnie te z płata czołowego. (Takeuchi et al, 2010) [9]

Chociaż interakcja międzypółkulowa za pośrednictwem ciała modzelowatego jest najczęściej postrzegana jako mechanizm przekazywania informacji sensorycznych i koordynowania przetwarzania między półkulami, w tym miejscu zostanie stwierdzone, że ciało modzelowate również odgrywa ważną rolę w przetwarzaniu uwagi. (Banich, 1998) [10]

W bieżącym eksperymencie badamy, czy IHI (interakcja międzypółkulowa) zwiększa zdolność uwagi poza układem wzrokowym, manipulując wymaganiami selekcyjnymi w zadaniu dopasowywania wzorców słuchowych i czasowych. Odkryliśmy, że IHI zwiększa zdolność uwagi w układzie słuchowym. Sugeruje to, że korzyści wynikające z wymagania IHI wynikają raczej z funkcjonalnego wzrostu zdolności uwagi niż z organizacji określonej modalności sensorycznej. (Scalf et al, 2009) [11]

W niniejszym badaniu skupiliśmy się na trzech deficytach, które, jak się uważa, towarzyszą dysleksji i w pewnym stopniu ją wyjaśniają: nieprawidłowy wzór asymetrii półkuli, nieprawidłowa komunikacja półkulowa i nieprawidłowa kontrola motoryczna. (Velay, 2002) [12]

Charakterystyka widmowa i koherentna pomiaru fototycznego EEG pokazuje różne aspekty utajonej nieprawidłowej asymetrii międzypółkulowej u osób z autyzmem: „nadreaktywność” prawej półkuli i potencjalna „hiperkonektywność” o prawdopodobnie kompensacyjnym charakterze w lewej półkuli. (Lazarev et al, 2010) [13]

Przedstawiamy nowe dowody wskazujące, że wykazują one również deficyty w międzypółkulowej integracji informacji, prawdopodobnie odzwierciedlając dysfunkcję ciała modzelowatego. Ich wyniki podczas ograniczonych czasowo prób były nieprawidłowe, co wskazywało, że komunikacja międzypółkulowa była niewystarczająca. Zgłaszamy nowy zestaw deficytów poznawczych zgodny z dysfunkcją innej głównej struktury, ciała modzelowatego (CC), którego główną funkcją jest umożliwienie wymiany informacji między półkulami. Przedstawione tu wyniki wskazują, że u pacjentów z chorobą Alzheimera występuje zespół odłączenia międzypółkulowego o charakterze podobnym do tego, który występuje u osób z rozszczepionym mózgiem, tj. pacjentów, u których CC podzielono na kawałki w celu złagodzenia nieuleczalnej padaczki. (Lakmache et al, 1998) [14]

SAS wykorzystuje punktowe źródła dźwięku przemieszczające się z jednego ucha do drugiego w celu indukowania sygnałów komunikacyjnych między półkulami poprzez ciało modzelowate.

Zastosowanie muzyki jako sygnału aktywującego.

Zastosowanie muzyki jako sygnału aktywującego wydaje się nie tylko logicznym wyborem, lecz, co najważniejsze, potwierdzonym najnowszymi badaniami naukowymi, które dostarczają ważnych informacji na temat neuroplastyczności indukowanej muzyką, istotnej dla rozwoju mózgu i neurorehabilitacji (Amagdei et al, 2010) [15]. Emocjonalny wpływ muzyki może również pomóc w utrzymaniu uwagi i wydłużeniu okresu koncentracji. Struktura muzyki może pomóc we wzmocnieniu funkcji segmentacji mózgu, ważnej w radzeniu sobie z bodźcami zmysłowymi, jak opisali Sridharan et al, (2007) [16]:

Segmentacja zdarzeń ma fundamentalne znaczenie dla identyfikacji obiektów i ekstrakcji cech. Rzeczywisty świat zazwyczaj przedstawia naszym systemom sensorycznym ciągły strumień niezróżnicowanych informacji. Aby nadać sens tej informacji, mózg musi podzielić na segmenty lub kawałki napływający strumień bodźców na znaczące jednostki; Osiąga to poprzez wyodrębnianie informacji o początkach, zakończeniach i granicach zdarzeń z danych wejściowych.

Muzyka jest wrodzona we wszystkich kulturach ludzkich i istnieją dowody sugerujące, że umiejętność doceniania muzyki może rozwinąć się nawet bez specjalnego szkolenia (Trehub, 2003) [17]; dlatego muzykę uważa się za naturalny, ważny bodziec słuchowy. Podobnie jak mowa, muzyka jest zorganizowana hierarchicznie (Cooper & Meyer, 1960) [18]; (Lehrdahl & Jackendoff, 1983) [19]; Percepcyjne granice zdarzeń w muzyce istnieją na kilku dobrze określonych poziomach hierarchicznych i skalach czasowych, w tym dyskretnych tonów, motywów rytmicznych, fraz i ruchów.

Sąsiednie ruchy w ramach jednego utworu są zazwyczaj ograniczone przez szereg różnych wskazówek: zmiany tempa (stopniowe zwalnianie), tonacji (zmiany toniki lub środka tonacji), rytmu, wysokości, barwy, konturu i ciszy granicznej (stopniowy spadek tonacji i intensywności). Chociaż każdy ruch może trwać od kilku do dziesięciu lub więcej minut, przejścia pomiędzy ruchami odbywają się w skali czasu kilku sekund. Przejścia ruchowe są percepcyjnie wyraźnymi granicami zdarzeń, które wyznaczają takie zmiany strukturalne w długiej skali czasowej, dzieląc wielkoskalową kompozycję muzyczną na spójne tematycznie podsekcje.

Badanie takich procesów segmentacji w muzyce może stanowić przydatne okno w patrzeniu na podobne procesy w innych dziedzinach, takich jak język mówiony i migowy, percepcja wzrokowa i percepcja dotykowa.

Programy SAS wykorzystują jako główne źródło dźwięku muzykę klasyczną poddaną następnie wyspecjalizowanym zabiegom akustycznym stanowiącym KNOW-HOW SAS.

Ośrodki języka i mowy w mózgu.

Kompetencje językowe i opanowanie mowy to kluczowe „kamienie milowe” w rozwoju, a opóźnienia w tych obszarach mają ogromny wpływ na zdolności dziecka.

Nowoczesne techniki obrazowania medycznego pokazują, że w przetwarzanie języka i mowy zaangażowanych jest wiele obszarów mózgu. U 98% osób praworęcznych dominuje lewa półkula, przy czym u osób leworęcznych obserwuje się także dużą dominację lewej półkuli. Prawa półkula jest odpowiedzialna za funkcje prozodii, rytmu, akcentowaniu i intonacji mowy.

Asymetrie strukturalne w płaszczyźnie nadskroniowej ludzkiego mózgu są często wymieniane jako anatomiczna podstawa lateralizacji języka, głównie do lewej półkuli. Jednakże podobne asymetrie stwierdzono w przypadku struktur pośredniczących we wcześniejszych zdarzeniach w strumieniu przetwarzania słuchowego, co sugeruje, że lateralizacja funkcjonalna może zachodzić nawet na poziomie pierwotnej kory słuchowej. Przetestowaliśmy tę hipotezę za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego, aby ocenić reakcje ludzkiej kory słuchowej na dźwięki prezentowane monofonicznie. W porównaniu z ciszą dźwięki docierające do każdego ucha oddzielnie powodowały większą aktywację lewego niż prawego zakrętu Heschla, czyli lokalizacji pierwotnej kory słuchowej. (Devlin et al, 2003) [20]

Stymulacja słuchowa odpowiedniej półkuli jest w stanie ograniczyć aktywność półkuli niedominującej i może być sposobem na aktywację ośrodków językowych w mózgu.

Wyniki sugerują, że u dziewcząt większa prenatalna ekspozycja na testosteron ułatwia przetwarzanie mowy przez lewą półkulę, podczas gdy u chłopców zmniejsza przekazywanie informacji przez ciało modzelowate. (Lust et al, 2010) [21]

W celu ścisłego dostosowania interwencji do potrzeb klienta treningi są projektowane z uwzględnieniem płci klienta.

Znaczenie dominacji ucha.

W przypadku większości osób wiemy, czy są praworęczni, czy leworęczni, ponieważ tylko niewielka liczba jest oburęczna (w równym stopniu używa prawej i lewej ręki). Dominacja ucha natomiast, ani nie jest łatwa do zaobserwowania ani nie jest znanym fakt, że dominacja ucha ma istotny wpływ na rozwój mowy i języka.

Przewaga prawego ucha w przetwarzaniu języka może być spowodowana kilkoma współdziałającymi czynnikami. Lewa półkula, zwłaszcza u osób praworęcznych, specjalizuje się w przetwarzaniu języka. Kimura postulował, że sygnał słuchowy dostarczany do lewego ucha, który jest wysyłany tą samą stroną dróg słuchowych, jest tłumiony przez informacje dochodzące z prawego ucha. Sygnał wejściowy docierający do lewego ucha, który najpierw dociera do prawej półkuli przeciwnej, musi zostać przeniesiony przez ciało modzelowate do lewej półkuli, gdzie zlokalizowane są obszary przetwarzania języka. Przeniesienie informacji językowej z prawej półkuli do lewej powoduje niewielkie opóźnienie w przetwarzaniu. W przypadku prawego ucha nie stwierdzono takiego opóźnienia transferu, co faworyzuje prawe ucho w przetwarzaniu mowy. (Kimura, 1961) [22]

Preferencje prawego ucha mogą również wpływać na strategie i zachowania komunikacyjne:

Według autorów wyniki te łącznie potwierdzają przewagę prawego ucha/lewej półkuli w komunikacji werbalnej oraz wyraźną specjalizację dwóch półkul mózgu w zakresie zachowań zbliżania się i unikania. (Tommasi & Marzoli, 2009) [23]

Dominacja uszu może również odgrywać rolę w zaburzeniach mowy, takich jak jąkanie:

Istnieją dowody na różnice w przetwarzaniu językowym pomiędzy osobami jąkającymi się i niejąkającymi się. (Ward, 2006) [24] Skany mózgu dorosłych jąkających się osób wykazały zwiększoną aktywację prawej półkuli, która jest związana z emocjami, niż w lewej półkuli, która jest związana z mową. Ponadto zaobserwowano zmniejszoną aktywację w lewej korze słuchowej. (Gordon, 2002) [25]; (Guitar, 2005) [26]

Treningi SAS wspomagają dominację właściwego ucha dzięki zastosowaniu przetwarzania czasowego, przesunięcia fazowego, kontroli intensywności i ruchu, co umożliwia skierowanie uwagi słuchacza na jedno konkretne ucho.

Związek umiejętności rozróżniania częstotliwości z inteligencją i zdolnością uczenia się.

Umiejętność rozróżniania dźwięków o różnych częstotliwościach (tonach) może wydawać się kwestią raczej techniczną, bez większego praktycznego zastosowania w życiu codziennym, chyba że jest się muzykiem. Istnieje jednak coraz więcej dowodów łączących tę zdolność rozróżniania częstotliwości ze zdolnością uczenia się i inteligencją.

Niniejsze badanie sugeruje, że zdolność rozróżniania częstotliwości może być powiązana z inteligencją. (Langille, 2008) [27]

Z bardzo praktycznego punktu widzenia poprawa dyskryminacji częstotliwości może pomóc w terapii takich przypadłościach jak dysleksja rozwojowa.

Według doniesień dyslektycy rozwojowi słabo rozróżniają częstotliwości słuchowe. (France et al, 2002) [28]

Standardowe programy SAS obejmują elementy mające na celu wzmocnienie dyskryminacji częstotliwości, natomiast w Centrach SAS zapewniamy specjalistyczne sesje szkoleniowe, które są ukierunkowane na tę umiejętność.

Fale mózgowe powiązane z naszym „stanem istnienia”.

Fale mózgowe u ludzi odkryto dzięki zastosowaniu pomiarów EEG (elektroencefalografii) prawie sto lat temu. Wkrótce zdano sobie sprawę, że pewne pasma częstotliwości są powiązane z typowymi „stanami istnienia”, chociaż ostatnie badania wskazują, że rozróżnienia te nie są tak jednoznaczne, jak wcześniej sądzono. Główne pasma częstotliwości fal mózgowych to:

Delta (poniżej 4 Hz.) Związana z najgłębszymi etapami snu wolnofalowego N3. Fale delta wykazują lateralizację, z dominacją prawej półkuli podczas snu (Mistlberger et al, 1987) [29]. Zakłócona aktywność fal delta jest powiązana z zespołem deficytu uwagi (ADD) i zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) (Clarke et al, 2001) [30].

Theta (4 – 7 Hz.) Związana ze stanami senności, medytacji lub snu. Badania wskazują, że rytm Theta bierze udział w uczeniu się przestrzennym i nawigacji (Buzsáki, 2005). [31]

Różnice funkcjonalne i topograficzne w przetwarzaniu rzeczowników mówionych, które zostały zapamiętane lub zapomniane, wykazano za pomocą analizy koherencji EEG. Później przywołane rzeczowniki łączono ze zwiększoną synchronizacją neuronalną (= współpracą) między przednimi i tylnymi obszarami mózgu, niezależnie od prezentowanej kategorii słowa (rzeczowniki konkretne lub abstrakcyjne). Jednakże spójność theta wykazywała różnice topograficzne podczas kodowania rzeczowników konkretnych i abstrakcyjnych, przy czym pierwsze były powiązane z wyższą spójnością krótkiego zasięgu (głównie wewnątrzpółkulowego), później z wyższą spójnością dalekiego zasięgu (głównie międzypółkulowego). Zatem synchronizacja theta jest prawdopodobnie zjawiskiem ogólnym, zawsze występującym, gdy wzrasta zapotrzebowanie na zadania i wymagane jest bardziej wydajne przetwarzanie informacji. Pomiar koherencji EEG dostarcza nowych informacji na temat interakcji neuronalnych zaangażowanych obszarów mózgu podczas kodowania pamięciowego różnych klas słów. (Weiss et al, 2000)[32]

Alpha (8 – 12 Hz.) Związana ze zrelaksowanym czuwaniem i snem REM (szybkie ruchy gałek ocznych). Stan sprzyjający przyśpieszonemu uczeniu się. Fale mózgowe alfa zwiększają się, gdy oczy są zamknięte.

Beta (13 – 30 Hz.) Związana z normalną świadomością na jawie. Aktywne, zajęte lub niespokojne myślenie i aktywna koncentracja.

Gamma (powyżej 30 Hz.) Bierze udział w przetwarzaniu poznawczym i synchronizacji międzypółkulowej. Wiadomo, że w przypadku niektórych deficytów, takich jak zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), występują niezwykłe zależności między różnymi pasmami częstotliwości fal mózgowych.

Dorastających, nieleczonych mężczyzn z ADHD oraz dobranych pod względem wieku i płci normalnych pacjentów z grupy kontrolnej badano jednocześnie, stosując pomiary EEG i EDA w spoczynkowych warunkach z otwartymi oczami. U młodzieży z ADHD wykazano zwiększoną bezwzględną i względną aktywność Theta i Alpha1, zmniejszoną względną aktywność Beta, obniżony poziom przewodnictwa skóry (SCL) i zmniejszoną liczbę nieswoistych odpowiedzi przewodnictwa skóry (NS.SCR) w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej. Nasze wyniki wskazują na kontynuację zwiększonej aktywności fal wolnofalowych u młodzieży z ADHD i obecność stanu autonomicznego niedopobudzenia w tej grupie klinicznej. (Lazzaro et al, 1999) [33]

SAS stosuje kompleksowo zsynchronizowane rozwiązania akustyczne oraz tzw. dudnienie różnicowe, co może mieć nieoczekiwanie pozytywny wpływ na ciało i umysł, jak wykazano w randomizowanym badaniu z podwójnie ślepą próbą przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii w 1999 r.:

Badano możliwy efekt antynocyceptywny dźwięków zsynchronizowanych z półkulą, muzyki klasycznej i czystej taśmy u pacjentów poddawanych zabiegom chirurgicznym w znieczuleniu ogólnym. Badanie przeprowadzono na 76 pacjentach, ASA 1 lub 2, w wieku 18–75 lat, metodą podwójnie ślepej próby i randomizacji. Pacjenci, którym w znieczuleniu ogólnym odtwarzano dźwięki zsynchronizowane półkulowo, potrzebowali istotnie mniej fentanylu w porównaniu z pacjentami słuchającymi muzyki klasycznej lub czystej taśmy (średnie wartości: odpowiednio 28 mg, 124 mg i 126 mg) (p < 0,001). Różnica ta pozostała istotna, gdy do kontroli wpływu wieku i płci zastosowano analizę regresji. (Kliempt et al, 1999) [34]

Wcześniejsze badanie wykazało, że regulacja (entrainment) fal mózgowych wpływa na osiągnięcia w nauce:

Te wstępne dane sugerują, że wykorzystanie AVS (stymulatora audiowizualnego) do pobudzania i stymulowania mózgu wydaje się skutkować poprawą funkcjonowania w testach inteligencji, testach osiągnięć i zachowaniu ocenianym przez rodziców i nauczycieli. Wyniki sugerują znaczną poprawę po tym treningu i że dłuższy czas treningu skutkuje większą poprawą. (Carter & Russell, 1981) [35]

SAS wykorzystuje w większości programów innowacyjne różnicowanie częstotliwości obuusznych (BFD), zaprojektowane tak, aby delikatnie przesuwać aktywność fal mózgowych słuchacza do pożądanego stanu. Może to być relaksacja od Beta do Alpha lub Theta lub w przypadku klientów cierpiących na zachowania nadpobudliwe, przejście od Theta i Alpha1 do Beta. Fale Gamma są szeroko stosowane w celu aktywacji synchronizacji między półkulami. Częstość oddechów przeplata się z programami BFD, które mają na celu relaks lub aktywację ciała.

Oddziaływanie na psychikę poprzez zastosowanie tekstów terapeutycznych.

Język terapeutyczny szeroko stosowany w psychoterapii jest bardzo skutecznym instrumentem używanym w celu zmiany perspektywy i poszerzenia możliwości i wyborów życiowych klienta.

Wpływ terapeutyczny, nie wywodzi się z mistycznej i nieprzeniknionej charyzmy terapeuty, lecz wywodzi się z konkretnych działań i podejścia interakcyjnego, które można opisać i zastosować w szkoleniu psychoterapeutycznym studentów uniwersytetów. (Blanchet et al, 2005) [36]

Wiele szkół psychoterapeutycznych wykorzystuje metafory jako skuteczne drogi do zmiany podejścia klienta do jego problemu lub aktualnej sytuacji życiowej. Tradycyjne bajki również ukrywają w swoim podtekście metafory, które oferują sposoby na komunikowanie się z dziećmi.

Nasze wyniki pokazują, że wszystkie dzieci wolały metafory od dosłownych instrukcji. Nasze odkrycia sugerują również, że objawy internalizacji i wyższy poziom funkcjonowania poznawczego są powiązane z większym przestrzeganiem metafor. (Heffner et al, 2003) [37]

Tradycyjnie psychoterapię prowadzi się w trybie indywidualnym pomiędzy klientem a psychoterapeutą, ale można wykorzystać wcześniej nagrane historie wykorzystujące metafory i język terapeutyczny, dostosowane do wieku, stanu i okoliczności życiowych klienta, w celu rozwiania obaw, na przykład przed interakcjami społecznymi na placu zabaw lub zwiększenia pewności siebie, poczucie własnej wartości i własnych osiągnięć.

Oprócz sesji opartych na muzyce i języku, metoda SAS wykorzystuje również odpowiednie dla klienta, wcześniej nagrane programy języka terapeutycznego (TLP).

Zastosowanie metody aktywacji neurosensorycznej SAS.

Zastosowanie metody aktywacji neurosensorycznej SAS jest proste. Klienci są zobowiązani do słuchania wybranych, nagranych wcześniej programów przez jedną lub półtorej godziny każdego dnia, co oznacza minimum 18 godzin słuchania w ciągu dwóch do trzech tygodni. Po pierwszych pięciu kolejnych dniach dopuszczalna jest przerwa trwająca jeden lub dwa dni. Używane są pełnowymiarowe słuchawki nauszne dobrej jakości, a głośność jest utrzymywana na niskim poziomie, zwykle około 70 dBA. Klient nie musi zwracać szczególnej uwagi na programy, chociaż wielu woli to robić, szczególnie w przypadku programów językowych opartych na opowieściach.

Składowe programów aktywacji neurosensorycznej SAS.

Metoda aktywacji neurosensorycznej SAS wykorzystuje szeroką gamę technik w celu indukcji zmian, w oparciu o zasady naukowe opisane powyżej. Programy są podzielone na trzy główne kategorie: programy muzyczne, językowe i językowe terapeutyczne (TLP). Programy w każdej kategorii mogą zawierać określone komponenty różnicowania częstotliwości obuusznych (BFD). Większość programów jest stopniowana, zaczynając od łagodnego poziomu aktywacji, stopniowo zwiększając ją do maksymalnej aktywacji, a następnie ponownie powracając do łagodnego poziomu początkowego. Dostępnych jest wiele poziomów aktywacji dostosowanych do potrzeb klienta. Różne poziomy oddychania i aktywacji/relaksu mogą być dostosowane do potrzeb klientów w różnym wieku i do stosowania o różnych porach dnia.

Podsumowanie

Metoda aktywacji neurosensorycznej SAS została wykorzystana przez tysiące klientów w różnych sytuacjach, od zastosowań indywidualnych w centrach SAS, w klinikach, w grupach w szkołach i szpitalach, a także w ramach programów domowych prowadzonych przez klientów prywatnych. Po zakończeniu programu klienci proszeni są o informację zwrotną obejmującą wszystkie główne obszary umiejętności i zachowań – a zbiorcze wyniki opinii klientów są dostępne dla naukowców prowadzących badania nad SAS.

Celem tej pracy jest uzupełnienie tego o podstawy naukowe dotyczące metody aktywacji neurosensorycznej SAS. Zarówno zastosowanie, jak i podstawy naukowe metody podlegają ciągłemu przeglądowi i są regularnie aktualizowane.

Musimy jednak pamiętać o mądrości Sokratesa: „Jedyną prawdziwą mądrością jest świadomość, że nic nie wiesz”.

Steven Michaëlis, London, March 2013.

Bibliografia:

[1] Pascual-Leone, A., Amedi, A., Fregni, F., Merabet, L.B. (2005). The Plastic Human Brain Cortex. Annual Review of Neuroscience 2005, Volume 28: 377-401.

[2] Maguire, A.E., Gadian, D.G., Johnsrude, I.S., Good, C.D., Ashburner, J., Frackowiak, R.S.J., Frith, C.D. (2000). Navigation-related structural change in the hippocampi of taxi drivers. PNAS, April 11, 2000 vol. 97 no. 8 4398-4403.

[3] American Academy of Audiology (2010). Guidelines for the Diagnosis, Treatment and Management of Children and Adults with Central Auditory Processing Disorder. American Academy of Audiology Clinical Practice Guidelines, page 3, 8/24/2010.

[4] Weihing, J.A., Musiek, F.E. (2007). Dichotic Interaural Intensity Difference (DIID) Training. Auditory Processing Disorders: assessment, management, and treatment. Plural Publishing, 2007, 284-285.

[5] Pickles, J.O. (1982). An introduction to the physiology of hearing. London, Academic Press.

[6] Rosenzweig, M. (1951). Representations of two ears at the auditory cortex. American Journal of Physiology, 167, 147-158.

[7] Tunturi, A. (1946). A study of the pathway from the medial geniculate body to the acoustic cortex in the dog. American Journal of Physiology, 147, 311-319.

[8] Hall, J. & Goldstein, M. (1968). Representations of binaural stimuli by single units in primary auditory cortex of unanesthetized cats. Journal of the Acoustical Society of America, 43, 456-561.

[9] Takeuchi, H., Taki, Y., Sassa, Y., Hashizume, H., Sekiguchi, A., Fukushima, A., Kawashima, R. (2010). White matter structures associated with creativity: evidence from diffusion tensor imaging. Neuroimage. 2010 May 15;51(1):11-8. Epub 2010 Feb 17.

[10] Banich, M.T., (1998). The Missing Link: The Role of Interhemispheric Interaction in Attentional Processing. Brain and Cognition 36, 128–157.

[11] Scalf, P.E., Banich, M.T., Erickson, A.B. (2009). Interhemispheric interaction expands attentional capacity in an auditory selective attention task. Exp Brain Res. 2009 Apr;194(2):317-22.

[12] Velay, J.L., Daffaure, V., Giraud, K., Habib, M. (2002). Interhemispheric sensorimotor integration in pointing movements: a study on dyslexic adults. Neuropsychologia. 2002;40(7):827-34.

[13] Lazarev, V.V., Pontes, A., Mitrofanov, A.A., deAzevedo, L.C. (2010). Interhemispheric asymmetry in EEG photic driving coherence in childhood autism. Clin Neurophysiol. 2010 Feb;121(2):145-52.

[14] Lakmache, Y., Lassonde, M., Gauthier, S., Frigon, J., Lepore, F. (1998) Interhemispheric disconnection syndrome in Alzheimer’s disease. Proc Natl Acad Sci U S A. 1998 July 21; 95(15): 9042–9046.

[15] Amagdei, A., Balteş, F.R., Avram, J., Miu, A.C. (2010). Perinatal exposure to music protects spatial memory against callosal lesions. Int J Dev Neurosci. 2010 Feb;28(1):105-9. Epub 2009 Sep 6.

[16] Sridharan, D., Levitin, D.J., Chafe, C.H., Berger, J., Menon, V. (2007). Music and the Brain. Neuron 55, 521–532, August 2, 2007.

[17] Trehub, S.E. (2003). The developmental origins of musicality. Nat. Neurosci. 7, 669–673.

[18] Cooper, G.W., and Meyer, L.B. (1960). The Rhythmic Structure of Music. University of Chicago Press.

[19] Lehrdahl, F., and Jackendoff, R. (1983). A Generative Theory of Tonal Music. Cambridge, MA: MIT Press.

[20] Devlin, J.T., Raley, J., Tunbridge, E., Lanary, K., Floyer-Lea, A., Narain, C., Cohen, I., Behrens, T., Jezzard, P., Matthews, P.M., Moore, D.R. (2003). Functional Asymmetry for Auditory Processing in Human Primary Auditory Cortex. The Journal of Neuroscience, December 17, 2003, 23(37): 11516–11522.

[21] Lust, J.M., Geuze, R.H., Van de Beek, C., Cohen-Kettenis, P.T., Groothuis, A.G., Bouma, A. (2010). Sex specific effect of prenatal testosterone on language lateralization in children. Neuropsychologia. 2010 Jan; 48(2): 536-540.

[22] Kimura, D. (1961). Cerebral dominance and the perception of visual stimuli. Canadian Journal of Psychology, 15(3), 166-177.

[23] Tommasi, L., Marzoli, D. (2009). New research demonstrates humans' right ear preference for listening. 23 June 2009, Springer Science + Business Media.

[24] Ward, D. (2006). Stuttering and Cluttering: Frameworks for understanding treatment. Hove and New York City: Psychology Press.

[25] Gordon, N. (2002). Stuttering: incidence and causes. Developmental medicine and child neurology, 44 (4): 278–81.

[26] Guitar, B. (2005). Stuttering: An Integrated Approach to Its Nature and Treatment. San Diego: Lippincott Williams & Wilkins.

[27] Langille K. (2008). Frequency Discrimination, the Mismatch Negativity ERP, and Cognitive Abilities. Thesis, April 2008, The Department of Psychology, St. Thomas University, Fredericton, Canada.

[28] France, S.J., Rosner, B.S., Hansen, P.C., Calvin, C., Talcott, J.B., Richardson, A.J., Stein, J.F. (2002). Auditory frequency discrimination in adult developmental dyslexics. Perception & Psychophysics, 2002, 64 (2), 169-179.

[29] Mistlberger, R.E., Bergmann, B.M., Rechtschaffen, A. (1987). Relationships among wake episode lengths, contiguous sleep episode lengths, and electroencephalographic delta waves in rats with suprachiasmatic nuclei lesions. Sleep, 10(1), 12-24.

[30] Clarke, A.R., Barry, R.J., McCarthy, R., Selikowitz, M. (2001). EEG-defined subtypes of children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Clinical neurophysiology: official journal of the International Federation of Clinical Neurophysiology, 1 November 2001, volume 112, issue 11, 2098-2105.

[31] Buzsáki, G (2005). Theta rhythm of navigation: link between path integration and landmark navigation, episodic and semantic memory. Hippocampus, 15 (7): 827–40.

[32] Weiss, S., Müller, H.M., Rappelsberger, P. (2000). Theta synchronization predicts efficient memory encoding of concrete and abstract nouns. Neuroreport: 3 August 2000, volume 11, issue 11, 2357-2361.

[33] Lazzaro, I., Gordon, E., Li, W., Lim, C.L., Plahn, M., Whitmont, S., Clarke, S., Barry, R.J., Dosen, A., Meares, R. (1999). Simultaneous EEG and EDA measures in adolescent attention deficit hyperactivity disorder. Int J Psychophysiol. 1999 Nov; 34(2): 123-34.

[34] Kliempt, P., Ruta, D., Ogston, S., Landeck, A., Martay, K. (1999). Hemispheric-synchronisation during anaesthesia: a double-blind randomised trial using audiotapes for intra-operative nociception control. Anaesthesia, 1999, 54, 769–773.

[35] Carter, J.L., Russell, H.L. (1981). A Pilot Investigation of Auditory and Visual Entrainment of Brain Wave Activity in Learning Disabled Boys. Paper presented at the Annual International Convention of The Council for Exceptional Children (59th, New York, April 1981, Session A-3).

[36] Blanchet, A., Batt, M., Trognon, A., Masse, L. (2005). The hidden structure of interaction: from neurons to culture patterns. Amsterdam, IOS Press, 2005.

[37] Heffner, M., Greco, L.A., Eifert, G.H. (2003). Pretend You Are a Turtle: Children's Responses to Metaphorical versus Literal Relaxation Instructions. Child & Family Behavior Therapy, Volume 25, Issue 1, 2003.